Asijji x cwayt n wawalen n ddin di Tmaziɣt

mzab
Ijjen ubilaj di Mzab

Mli tuɣa teqqim Tmaziɣt n Arrif weḥḥd-s tedder, ma tili nzemmer ad nefhem Tarifiyt mliḥ ? Ad tili wer nzemmer ad tt-nefhem mli wer tt-nesmquddi aked ilsawen n Tmaziɣt i yeqqimen. La d inni i d-yudsen ɣer Trifiyt, waxxa la d ilsawen i d-ittbanen gg°jen di Nnijer, Mali niɣ di Libiya… Ula kṭer umi, Tarifiyt nettat, aked Tmaziɣt, teqqim d ijjen yiles n wawal. Imaziɣen zi lebda wer nnumen ttarin s yiles-nnsen aṭṭas. Azgen ameqqran n Imaziɣen ttuɣa ttarin s yiles i ttuɣa iɣelben deg wakud-nni (Tabunikt, Talatint, Tagrikt…). S uya wer daneɣ-d-jjin ca aṭṭas n yiḍrisen ḥma ad nessen mamec i ttuɣa tella Tmaziɣt qbel.

Manaya s ixef-nnes i nzemmer ad t-id-nessers ula x Tmaziɣt, amen tekmel. Uca qa nzemmer ad dag-s nalleɣ kṭer mala nesmqudda-tt aked yilsawen ig illan di lwacun n Tefrasyawit.

Beddu zi Trumit

Da, nxes a nessiwel x ijjen tewwurt, zeg waṭṭas. X umawal i yeqqnen ɣer ddin arumi. Tmaziɣt dag-s iwalen i d-teksi zi tlatint, ssawalen x ddin arumi. Iwalen wer neqqim ca neccin di Trifiyt i nessawal yiḍ-a, nesxeddam-iten. Maca ad yili tuɣa llan qbel. Neqqar manaya xmi nettaf ca n yilsawen udsen ɣer Trifiyt sxeddamen-ten. Ameknaw lamalykat ttuɣa qqaren-asen « angaluz » . Di Tmaziɣt n Tunes anglus qqaren-t i uḥenjir ameẓẓyan. Awal-a yekk-d zeg wawal altini « Angelus ».

Di Tmaziɣt n Infusen ɛawed, ttuɣa sxeddamen awal n « idaymunan  >  adaymun » i cciṭan. Awal-a netta d Agrikulatin « daimon ». Di Teqbaylit ɣer-sen awal n « abekkaḍu » i d-ikkin zi tlatint paccatum i yexsen ad tini wenn iggin ca n tɛeffant di ddin. Qa din abarru n wawalen n Tlatint di Tmaziɣt maca neccin nxes a nessiwl x inni n ddin waha. Uca d yina i daneɣ-d-ibanen.

Iwalen n ddin ameslem di Tmaziɣt.

  1. ttmudiɣ zeɛma ttẓalliɣ

Zeg wawalen i d-yudfen zic x Tmaziɣt, d inni iqqnen ɣer yiger n ddin. Ad neydar zzag-sen awal n « tẓallit ». Asekkil n /ẓ/ aẓur-nnes d /ṣ/. S uya, qa tekk-d zi tṣallit = ṣalat. Maca llant ca n Tmaziɣin ḥḍant awal aqdim n tẓallit/ẓall/ameẓallu… s Tmaziɣt. Di Teɣdamsit ɣer-sen awal n « mud » zeɛma « ẓall ». « Almudu » qqaren-t i « temzyida ». « Amud » i « tẓallit ». Amenni kifkif di Awdjila, ɣir nitni qqaren « ammud » i « temzyida ».

Amenni ula i wawal n « aẓummi », la d netta ittɛeqqab ɣer « aṣummi ». Zeg wemyag n « ṣam » di Teɛrabt. Amenni ula i wawal n « tmezyida » ikk-d zi zeg wawal n « masdjid ». Iksi ijjen furma d Tmaziɣt.

2. xemsa n tẓallitin… Maca s Tmaziɣt

Di min iqqnen ɣer xemsa n tẓallitin n was, di Trifiyt nedwel nesxeddam iwalen n Teɛrabt. Neccin neqqar : lejfer, ḍḍhur, lɛaṣer/ssehla, lmeɣreb, leɛca.  

Maca di Tmaziɣin nniḍen, nzemmar ad naf ismawen i ttuɣa semman Imaziɣen. Di Tmaziɣt n Ifiyey qqaren-as i « ḍḍhur » « tizzarnin » . Awal-a ixes ad yini « tenni izwaren ». Niɣ tẓallit ig izwaren/tamezwarut. D awal-a s yixef-nnes i nettaf ɣer Iguraren, Iẓwariyen, Itargiyen… Maca kul ijjen mamec i t-ineṭṭeqq.

Di Tumẓabt, lɛaṣer qqaren-as « takk°ẓin » niɣ « taqzin » di Tmaziɣt n At Willul di Libiya. Awal-a ikk-d zi nnumru n Rebɛa s Tmaziɣt (kkuẓ), axmi xsen ad inin Imaziɣen belli ta d tẓallit tis rebɛa/kuẓt.

Lmeɣreb nettaf-as tnayen n wawalen. Ijjen qqaren-t Imẓabiyen: « tisemmesin », i d-ikkin zeg wawal n semmes/semmus. Nettaf di Tmaziɣt n Sus awal n « tin-wutci » niɣ tenni n macca. Minzi d akud n macca i di d-tettas tẓallit-a. Ma awal n Leɛca, qqaren-as s Tumẓabt, Tawrglit, Tazwarit… « Tinniḍes ». Niɣ tẓallit n yiḍes.

Lefjer, wer ɣer-s bu ca n wawal s ixef-nnes. Mani nettaf ɣer ittwargiyen ijjen wawalen qqaren-as « amud n wazal » niɣ tẓallit n uzil.

Awal s TrfiytDi Tmaziɣin nneḍniTadeyyanit
LamalaykatAneglusTarumit  
cciṭanadaymun Tarumit
?abekkaḍuTarumit
tẓallittaẓallit/amud  Tameslemt
aẓummiaẓum/uẓumTameslemt
TamezyidaTamezgida/ammud  Tameslemt
LefjerAmmud n uzilTameslemt
ḍḍhurTizzarninTameslemt
lɛaṣertakk°ẓinTameslemt
lmeɣrebTinwutci/ tisemmesinTameslemt
leɛcaTinniḍesTameslemt
ɣer ɛawed : Min nzemmar ad negg s umawal n wawal?

Amaynu

Yeqqen ɣer-s

Min teɛna Rosa Parks issnekkren aɣewweɣ kunṭra i ubeṭṭu amessaẓur deg umarikan ?

Xminni i dd-njebbed awal x izumal n unhezzi n tlelli tameddant d umeglissaẓur (antiracisme)  deg umarikan, ad yili nettat zeg wudmawen i dd-ittasen ɣer...

Zi Tefrunkufunit d Tɛurba ɣer Tmaziɣufunit

Deg wemsagar ameggaru ittwaggen di tegzirt n Jerba (Tunes) i yellan d ijjen tmurt d Tmaziɣt, mmelqan dinni imɣaren n Tefrunkufunit maḥend ad bedden...

Samuel Biarnay, Afransis-nni i yessnen Tarifiyt di beddu n lqern n 20.

Samuel Léonard Biarnay, ilul di 15 Yennayer 1879, di Saint-Laurent-du-Cros, maca yemmut di 10 Kṭuber 1918 di Arbaṭ, d anessmezzeɣ d Afransis. Igga ca...

Min tenna Wikipedia X Naser Zzefzafi?

Naser Zzefzafi (isem n Zzefzafi ikk-dd zeg « Azefzaf ») ilul netta di 04 nufember 1979 di Lḥusima (Arrif), d ijjen umeɣnas d asertan d Arifi....