Amari: Mimun Lwalid Asuɣel: Sufyan Lhani
Mala taẓuri d afares animan axerras n kul tagrawt tanefgant, aqa Arif ɣur-s asneflul-ines g uẓawan d tedyazt d ccḍiḥ anamun d yiɣezdisen-nneḍḍen n tussna tanegdudt am yenzan d tunẓiẓin d tenfas…
Ttwaliɣ ila llan kraḍ n wanawen n uɣennej, zemmren ad mmersen amux dd-gguren:
1- Aɣennej azayku d yezlan:
Netta d aɣennej i tteggent temɣarin deg waṭṭas, ceṭṭḥen kid-sent, di cra n twalatin, yergazen ig ittilin zi twacunt-nsent, ttbeddan-dd arendad-nsent ttsakaren sin n waduren, ittbedda wadur amezgaru, wis sin ittedwal ɣar tkermin s tsuraf fsusent ttemḥizwarent aked wanyaten n wallunen, zi ssinni ittedwal wadur-a ɣar uraq mani ila illa, ttadaren maṛṛa idsen s ufud-nnsen afusi arendad i wadur amezgaru ig ittԑawaden s unuqeṛ i temhelt d ict, qqaren “izřan”[1], kul “izři” ɣur-s kkuẓ n yefyiren i nzemmer ad newzen s usnay[2] ittwassnen g Arif s (Ay a ralla ya ral, ay a ralla buya) ig ittemsebḍan x sin n yefyiren, kul afyir dag-s sḍist n teyyita n wanya s wallun… Ad dd-newc amedya ya:
(A) (ya) (ral) (la) (ya) (ral)
(A) (ya) (ral) (la) (bu) (ya)
Izři, amux nniɣ iεda, dag-s kkuẓ n yefyiren, ad nini min dd ittsakaren kkuẓt d simrawt (24) n teyyita n wanya, ad dd-wceɣ da amedya s yezri ittwanna x yimenɣan n Arif (taḍalust n Ḍḍhar Ubarran):
Tnayn n ṭiyyarat
Ẓwant-id řebḥar řebḥar
icten tewta řeɣḍes
icten tekks-ayi ḍaṛ.
Asɣel n yezri:
(et) (nay) (n n) (ṭiy) (ya) (rat)
(ẓwan) (t id) (řeb) (ḥar) (reb) (ḥaṛ)
(ic) (ten) (tew) (ta) (řeɣ) (ḍeṣ)
(ic) (ten) (tekk) (s a) (yi) (ḍar)[3]
Anaw a wanitin ttraḥen kid-s wanyaten n wallunen, unuḍ n wanawen-a n yezřan ittili gi tmeldiwin n twacunt d wussan (am wussan n tyerza d tmejra… d wussan n umṛabeḍ Sidi Cԑayeb Buneftaḥ), anaw a wanitin iskan ɣar uɣezdis aneẓɣuṛ n wayda ameɣnaj n Arif.
2- Aɣennij ɣar Yimedyazen :
Imedyazen netnin d tiseḍmiwin timsadurin n uɣennej, ɣur-sen ddcurat-nsen deg waṭṭas n tqebbal am Yayt Sidal, Ayt Tuzin, Ayt Temsaman, Ayt Sԑid… atg, maca iwdan ssinfen-ten, tudrin-nsen ṭṭurfent ɣar yiraqqen uggʷjen x yewdan. Maca waxxa amenni, qa iwdan tteḥdajjan-ten di tmeɣriwin-nsen d wuraren-nsen. Ur neqqar ci qa ur ɣur-sen ci tiεeffanin-nsen am tumayin tiԑeffanin d cra n tmeslayin tiberraniyin i dd-ssidfen ɣar Arif am Ccixat… Maca ittxessa ur nettettu ci tisebḥanin n wuḍuf-nsen gi cra n yiɣezdisen n wayda ameẓwan azayku n Arif, uxa d manaya i nettaf s umedya ɣar Ccix Ԑellal g uɣennij ines «Axminni war da nexřiq» ig ittwassnen aṭṭaṣ, aɣennij-a d ict tqessist d tazegrart ɣur-s tisektiwin d tinmettiyin, igg-itt g usnay ameẓwan d aneẓɣur ikna, ad nernu ila ɣur-sen εawed iɣennijen mgal aserbub (am Ḍḍhar Ubarran ɣar Yimedyazen n Yayt Temsaman). Yina ṭṭfen εawed deg yimassen imensayen am « ẓẓammar » (imis d amensay ittwagg s sin n waccawen n ugenduz) d temja, s uya tteḥdajjan Yimedyazen wi xaf-sen ɣa ireẓmen tiwwura d wi dasen ɣa irren taynit ḥuma ad iqqim wayda Arifi amaziɣ azayku idder, rid wi ten ɣa issinfen.
3- Anaw wis kṛaḍ :
* Tisemmumrawin[4]:
Anaw-a nettaf-it gi tzemmar i gin kra n yiḥudriyen n tsemmumrawin i ɣa ismaynun cway tawila tameẓwant wami dd ɣa ssidfen imassen imaynuten n ufilu (Banju) am unaẓur Ceԑṭuf ig isxedmen abanju s yict tmamekt d tasebḥant, iṭṭef dag-s g unagraw n uɣennij azayku, netta illan d ijj zeg yimezgura ig isxedmen aṛmuni ig issexdamen amradaf jar yimeslan waxxa s tmamekt tehwen maca tuwi-dd ixf-ines, ijja aṭṭas n yiɣennijen ittwazemmen di Tnezwayt Tanamurt (aseggʷas n 1956). Dinni ula d anaẓur Ḥamid Utemsaman ig isxedmen lԑud [adrin] di tirart-ines, iṭṭef ula d netta deg wanya aneẓɣur. Nettaf deg yimeslan n temɣarin tanaẓurt Yamina Lxemmaṛi s yimesli- ines asebḥan ig ittwassnen s tniɣin-ines tineẓɣurin ig iwtin iẓewran deg wayda azayku, tessexdem gi twila-ines Kamanja d wallunen. Dinni anaẓur Mudrus ig isxedmen tamamekt d ict, iṭṭef ula d netta gi teẓlayin n uẓawan n Arif, yina marra kkin-dd zi tsuta d ict.
* Tiṣḍimrawin:
Di tesḍimrawin, tusa-dd «tsuta n uḍeffer» ag yinaẓuren ig isxedmen tagiṭart am Bensalem Jjilali i dd-issidfen cra n tettikniyin timaynutin am tirart n tgiṭart s tmamekt n «wakurd», iεawed i flaminku Aspanyu d cra n yiɣennijen idzayriyen am uɣennij Awehrani, ila ittɣennaj s Tespanyut d Teԑeabt d Tmaziɣt, nettaf ɣur-s aɣennij n (Ini wah… Ini wah) ig ismaynu s tmamekt d tamirant teṭṭef deg wayda. Amenni ula d Farid Nnaḍuri ig isxedmen tamamekt d ict, iԑawed i yiɣennijen n ugmuḍ s Tmaziɣt, maca iṭṭef deg yezřan. Nettaf manaya ula ɣar Mimunt n Seřwan d Malika n Farxana d yesmawen-nneɣni, tina waxxa ԑawdent i min ittwaggen iεda, maca xmi ssexdament imassen imensayen am «ẓẓammer» d «temja», qa tticcent-as i uɣennij-nsent ict tmust d tamaẓlayt ur tetteffeɣ zeg yiger n unagraw amatay n uɣennij n Arif.

* Tisamrawin :
Ittwagg, gi tsamrawin, yijj uɣennij d amaynu d amiran s yeswiyen d inamuren d inefganen izdigen, iga ayda d tanga-ines tamezgarut, d tmatrart d aremmus-ines, innurẓem x midden bla ma ad ismeḥ gi tmagit, minzi wi ittekken ɣar wanaw-a n uɣennej ɣrin d imedlasen. Addur n manaya ittedwal ɣar tmesmunin timaglayin am tmesmunt n usenti adelsan g Arif i dd-isḍuqqẓen tamussni ya d tmesmunin-nneḍḍen n tussna g Arif, uxa ad dd-mmersent waṭṭas n tseḍmiwin-nneḍḍen ig itteggen tizemmar ḥuma ad gent aɣennij anegdud Amaziɣ iqqnen ɣar tɣawsiwin n ufgan n Yiẓẓelmeḍ Afrik d ufgan maknaw d tasekta tagraɣlant… Tteḥsabeɣ tarmit-inu d ict zi termitin n usatal-a.
Dinn inaẓuren-nneɣni am Ṭṭufali Muḥemmed ig isxedmen tagiṭart d waṛmunika, ismaynu cway aɣennij n «Axminni war da nexřiq» n umedyaz anegdud Ԑellal mix nessiwel sennej, d Ḥimmi Zeryab i yurmen ad igg aɣennij Amaziɣ d amiran, s uya i dd ɣa issers zi ssinni tamukrist n usekki n uẓawan g Arif ɣar utaram.
Maca itteqqes lḥal wami tiseḍmiwin-a marra beddent assa, jjint araq i uɣennij amzelleε azenzay umi ɣar tawila d tumayt wḍant, uxa drus waha i εad ittsigin zeg yimeɣnaj n tseḍmiwin-a gi tekli-nsen tanaẓurt x ubrid-nsen iqesḥen, maca s tɣennant d umɣanen d tmaglayt, d wuḍuf gi tɣawsiwin n ugdud-nneɣ d wamur-nneɣ iԑizzen.
—————————
Timawin n umessuɣel:
[1] Tusa-dd g umagrad n umaray amux tt-nura, neksi gi taynit-nneɣ ad nari « izři » / « izřan » amux tettwaqqar g Arif niɣ g yiraqqen n Arif mix issawal umagrad, uxa ur tt-nettari d izli / izlan ɣir xmi tettili d asuɣel i ci n tguri d Taεrabt teskan ɣar unamek n yezli / yezři.
Ula d min dd-yusan s Tmaziɣt n Arif ɣar umaray am tguriwin mindeg nettaf /ř/ (akniw n /l/) nejj-it amux dd-yusa ḥuma ad iqqim iskan ɣar tnettit tasnilast n Arif mix ixdem umaray.
[2] Nessexdem da taguri n « usnay » (addad amaruz n « asnay ») s unamek n « التفعلية », taguri-ya nuwi-tt-id zeg « asnay n yezři » ig ittwaqqaren i (ay a ralla ya ral, ay a Ralla Buya) mix snayen izlan g Arif ḥuma ad dd-asen seggden g usɣel (lmizan) nsen.
[3] G ufyir amezgaru n yezři, ibḍa umaray snat n tergalin timezgura « t » d « n » x wayawya, uxa issufeɣ-dd zag-s snat n tifar wami ɣa irnu « e » innufren deg yiles qbel i snat-a n tergalin, maca g ufyir wis sin n yezři ya, iwca-as i « ẓwan » ict tfirt (syllabe) g ubeṭṭi-ines i tifar n ufyir waxxa nettat ɣur-s snat n tifar amux ɣur-s neẓṛa g ufyir amezgaru, izemmer ad yili d tazgelt deg yilugan n usɣel n tifar n yelsawen n Arif, maca netta ixzer ɣur-s da zeg uɣezdis n uɣennej mindeg ittwabezzaz x umeɣnaj ad isseɣli g uɣennej targalt i das-dd-ittmernun gi ci n ufyir, am useɣli « ẓ » (i dd-yusan gi « ẓwan »).
[4] Taguri « tisemmumrawin » (asuget n « tasemmumrawt »), nessufɣ-itt-id zi semmumraw ḥuma ad tesken ɣar « الخمسينيات », amenni i nga ula ag « tiṣḍimrawin » (asuget n « taṣḍimrawt » i dd-nessufeɣ zi « ṣḍimraw ») ig iskanen ɣar « الستينيات », d « tisamrawin » (asuget n « tasamrawt ») i dd-nessufeɣ zi « samraw » ḥuma ad tesken ɣar « السبعينيات ». Neḍfeṛ, g usufeɣ-nneɣ i tguriwin-a, tabridt i dd-issufɣen « tamrawt » (العشرية) zi « mraw ».