Umi ɛdan 99 iseggusa zeg wami sbedden Irifiyen tayduda-nnsen. Lerifain ad idwel s isuraf ɣer deffer. Ad dd-newwec i imeɣareyn-nneɣ, ijjen rebɛa n iseddan. Nessawal dag-sen x mamec tebna tayduda d mayen yemsaren ar mani tuḍa.
Mani irur d mani i iɣra
Irur Mulay Muḥend di teqbict n Ayt Waryiɣer assgg°as n 1882, yeɣra di Tiṭṭawin. Awarni umi ɣa iraḥ ɣar Fas ḥuma ad infarar aked tɣuri-ines di tesdawit n Lqarawyyin. Xenni tuɣa ɣar-s di buḥbel-nnes 20 issgusa, zeg uɣezdis nneɣni uma-s Mḥemmed ura d netta isqad-it baba-s ɣar Madrid ḥima ad isala tɣuri-ines di tinmel n Lmeɛden.
Mulay Muḥend umi i t-ttuɣa di Fas ila iḍeffar min ittemsaren di lweqt-nni. Ula ktar umi ṭṭfen Bu Teɣyuct di leqfez. Rni xaf-s umi ɣeḍren Ɛabdel Ɛaziz ggin g wemkan-nnes Ɛabdel Ḥafid.
Jar 1907 d 1913, ad yiri Mulay Muḥend di Mritc ɣar umezwar ad yiri d aselmad n Tmaziɣt d Teɛrabt i Irifiyen d Iṣpunya. Mamec ɣa yiri ɛawed d aturjman. Xenni ad ibda ittari deg uɣemmis n El Telegrama del Rif. Mani ila ameqqran n tira-ines ijjen qqaren-as Lubbin i das-yewcin ict tafart deg uɣemmis s teɛrabt.
Mulay Muḥend ixes ad d-idwel ɣer Wejdir

Xminni i neqqar i Mulay Muḥend deg wakud-nni nettḥada day-s tatrart (modernité) d tameddanit (laïcité). D ufaqqi-nnes ameqqran s taympiryilit tameḍlant. Aked rxedmet-nnes deg uselmed, taɣemsa d usturjem. Yereni-d ɣar-s ijjen lxedmet-nneɣni netta umi ira yedja d rqaḍi di Mritc. Tanita d lxedmet idja ixeddem baba-s. S manaya Akulunil Muralis idja isrura dag-s ict tiqqet d tameqqrant. X manaya ad yaweḍ ad imrussen aked ujiniral Jurdana d Brinegyyir.
Maca tanbaḍt Taspanyut, di twarat d ict, ira tessen mliḥ belli Mulay Muḥend aq-t rebda kunṭra i tsertitin i teḍeffar Ṣpanya aked imɣaren n tqebbar Irifiyen. Deg usegg°as n 1915 issek Gbabila ijjen tiligram zi Nkur ɣar Mritc iqqar day-s :
“… ɣar-neɣ ca ineɣmisen kunfirman-aneɣ belli refqi Ɛebdelkrim ittraja twasit n memmis ssi Muḥend zi Mritc ḥuma ad xedmen marra kuntra i Spnaya. Adwar-ines ɣar Mritc yettɣima di rmuḥar, rennin ineɣmisen nneɣni qqaren belli twasit-a nnes ɣar Ayt Waryiɣer d amizi d ameqqran (grand danger) xef Ṣpanya »
Uḍuf n Mulay Muḥend d imunas-nnes
Di 06 Cutenbar ad yeṭṭef Akulunil Rikwilmi Mulay Muḥend xelli dinni jar-asen ict tiddukla d tameqqrant. Ad itwaḥḥbes di leḥbes n “Kabbaliziras” di Mritc. Di 23 Dujambir idja ixes ad yarwer maca ɣar umeggar yarreẓ zeg uḍar. Ad iraja ar ussgg°as n 1918 i das ɣa arxun. Uca ad ireḥḥeg ɣar wejdir mani baba-s idja ittraja-t dinni. Iggur ad idwel d amɣar n Ayt Waryiɣer awarni i umettin n baba-s Ɛebdelkrim di Tfarsit di 07 ɣuct 1920. Danita bac ad yaweḍ Mulay Muḥend ɣar min ɣar-s deg wadji-nnes. Ira dinni zzat-s tlata n imunas d imeqqranen. Ixess ad ten- yegg ḥuma abrid-nes ɣar tayduda Tarifiyt ad yiri yudes:

Amnus amezwar: ḥuma ad yaf ca tebridt zi ɣa ismun jar yexsan n Ayt Waryyiɣer. Zi senni ad yeɛda ɣar tqebbarnniḍen marra. Manaya war yehwin ca mara nekkar ad nessen mammec idja itteddar Arrif deg wakud-nnes. Jar ktar amenɣi-nni ameqqran i dinni jar yexsan n Teqbict n Ayt waryyiɣer maca surif amezwar i yegga Mulay Muḥend netta d agraw-nni ismunen jar yexsan n Teqbict n Ayt Warryiɣer. Deg Imzuren g wass n 20 simbtamber 1920. Danita ittic-aneɣ d Muḥemmed Lhadi deg udlis-ines “izem n arrif” ijj wass nneɣni i di yemsar wegraw-a netta d 21 Ferbayer 1921. Maca xelli ameni yettɣima agraw d ameqqran s wattas. Minzi day-s i iwcin rɛahed Ayt Waryiɣer i Mulay muḥend ḥima ad bedden deg wudem uḥewwes Aspanyu.
Amnus wis tnayen: Maḥend ad yaf mamec ɣa yegg ad isbedd tamenɣiwt n Irifiyen jar-asen. Wanita min yejjin aṣpanyu ḥuma ad yadef ɣar Arrif. S manaya arrin Lmeḥkama n Rmzemmett itteḥkamen s izerfan n Arrif. Nettat ɣa iwcen tasɣart i mkur ijjen bra ma ad ineɣ uma-s.
Amnus wis tlata: D asmuni n tamunt n tqebbar yudsen ɣar Ayt Waryiɣer am Ayt Tuzin d Temsaman. Bac ad swizant deg usbeddi n ticri n Iṣpunya zeg usemmar-ines d uɣedjuy awarni umi tuḍa Accawen d Tfarsit d ḍḍhar ubarran deg ufus n Ṣpanya. Mani ɣa isqad Mulay Muḥend ɣar Ujiniral Silbistri ict tebrat itthudda x-as mala yeɛda yeɣzar ameqqran.