Asijji x « Jar udiqqi d ulaɣi » n Ḥalim Lmadani.

Abrid n tira s tmaziɣt wer ihwin mamec ttɣilen ca n yewdan, maca iccur s taẓyuḍi issuren akd leḥriq d tamara. Jar udiqqi d ulaɣi d ammud wis sin n Ḥalim Lmadani, amedyaz aḥudri issentan abrid n tira mazal d ameẓẓyan, maca ittban belli imal-nnes di tira ad yerni alellec deg yiger n tsekla tamaziɣt. Ammud-a ismun day-s 49 n tqessisin mkul ict min xef d-tiwi : Tayri, tumast[1], tamurt, imxumbal n tudert… Maca marra idsent munent deg usefsi n ifeqqusen i zi ittaca umedyaz. S manaya azgen ameqqran n tqessisin ssawalent xef tufrayin-nnes[2] ; Min ɣa yini, min xef ɣa yari umedyaz mara wer yuri xef minzi ittaca ? Mara wer isɣuyy s tira ataɣ ad as-slen yewdan, ataɣ tiqessisin-nnes ad ggent inadan.

Min iɛna umedyaz deg wammud-a ? Mamec ittwala ixef-nnes ? Ma am netta am marra yewdan ? Niɣ iẓaṛṛ ixef nnes wer yelli am nitni ? Manaya ittejja-t irezzu, ittelli di tira n tedyazt xef tlelli wer yufi di tilawt[3]. Amedyaz d netta i ittellmen awal, ittejja- aneɣ a nemmuddu[4] jar tawalin d tguriwin, a neswingem di min yexs ad yini.  Yexs ad idder ijj n tudert tecna di tqessisin, irezzu xef taẓyuḍi deg wesnulfu[5], minzi tudert teccur s tarẓugi. Netta wer iḥesseb xef yixef-nnes d amedyaz ula d azlawi, tadallit wer tt-iqebbel, yexs ad issiley zi tsekla tamaziɣt, yexs tilelli di tira.

Tira tudyizin[6] zeg isental i nettaf deg wammud-a. Amedyaz ittzawer wami tedwel marra tḥesseb xef yixef-nnes tettari. Tira n tqessisin tedwel d taɣawsa i shewnen yewdan. Lmadani wer t-iɛjib manaya, issitim wer tettɣimi tedyazt tarifit teqqen, yexs ad teḍleq i wafriwen-nnes, ad tḍew di ttasiɛ n ujenna, ad tezzuzzar tcuni-nnes xef marra ddunit.

Tira xef tenn ittexs wer ttenfirirent. Maca mamec ggint tira-ya ? Ma am tinni ittwassnent ɣer midden. Nettaf-itent msebḍant, iysint aṭṭaṣ n lemɛani. Yura xaf-s ca n tira msebḍant xef tinni nessen ; yura xafs s wass d tmeddit. Nettaf taẓyuḍi d tarẓugi n beṭṭu, niɣ timenna n yewdan d tismin-nnsen i ibeṭṭan jar yenn ittexsen ayawya. Maca ttɣimant tira d asafar. Ca n twalatin-nniḍen, nettaf tenn ittexs umedyaz d taɣbalt n tqessisin-nnes. Yexs wer kid-s ittemesebḍi, maca izerfan n tudert niɣ n yewdan qesḥen kṭar zzay-s. Timexsa ɣar-s aṭṭaṣ n wudmawen, din ula timexsa n imawlan[7]. Yexs ad aneɣ-imel cḥal xafs ɛizzen, yexs ad asen-yini belli tayri-nnes i yemma-s d baba-s wer ɣar-s bu wegmir.

Laggwaj xef tmurt mani d-ilul, mani isseɛdu temẓi tejj-d leɣrubiyet, teẓẓu aẓuyyet deg wul n umedyaz. Tamurt deg wammud-a d yemmas n bnadem, iqseḥ ad xaf-s yaggwej. Nettaf di ca n tqessisin ijj n udiqqi imɣar wami xaf-s yiggwej netta d lwacun- nnes, jarkṭar yemma-s i ttuɣa innumen tettedder di ddcar-nnes, maca tufa ixef-nnes ad temmuttiy bezzez xaf-s ɣer yijj n tmurt-nniḍen, minzi taqsuḥi n tudert tejja aṭṭaṣ n Irifiyen ad xlan ddcurat-nsen. Lmadani wer yeqbil asinef n Arif. Yexs ad yessen mayemmi, ar mermi ɣa yeqqim ammu.

Atlaɛ zi Arif d ijj zeg isental i irbu wammud-a, ula d wammuden n imedyazen-nniḍen. Tazawa tuzzel xef yewdan, tuzzegzewt temmexs igran, izdeɣ-iten usennan deg wemcan n benneɛman. Laggwaj isseɣmi deg wul n umedyaz aẓuyyet n ddcar i wer iẓṛi aṭṭaṣ zeggwami. Ittetter zeg uṣemmiḍ ad as-d-yawi ineɣmisen-nnes. Ittseqsa-t mamec illa, ma ibeddel niɣ aqqa-t amenni mamec t-issen zi temẓi. S yijj n wawal, timexsa d tagrawla, timexsa d amenɣi xef min ittexs d yenn ittexs.

Timenna n midden d imewwas ikerrfen yewdan ḥuma wer tteggen min xsen. Amedyaz wer iqbil manaya, yexs ad iḍfaṛ abrid-nnes, ad yegg min yexs netta, wer t- cqint timenna wer iqeṭṭin, uca irezzu xef tlelli di tqessisin ittari, minzi tilawt day-s ɣar akraf n izerfan d tnuma d mamec xaf-neɣ tura. Aṭṭas n twalatin wer ɣar-neɣ lḥeqq a nedder mamec nexs neccin, maca mamec xsen yenniḍen. Lmadani yiwi-d di tqessisin- nnes ula xef yewdan iḥeṭṭan ayetma-tsen. Manaya wer t-iqebbel. Deg uɣezdis-nniḍen, ittwala timegga, nitenti d beṭṭu jar bnadem aṣebḥan d uɛeffan.

Ammud-a immuttiy zzay-neɣ ɣer yijj n tɣawsa nniḍen, xmi nettaf ca n yewdan ḥessben xef yixfawen-nsen « ɣrin » maca wer jar-asen akd tmaziɣt ɣar lxir. Kṭar zi manaya, waxxa d awal n yemma-tsen, wer zzays reṭṭin, sseḥqaran-tt, ttwalant d ijj n yiles wer « ineffeɛ ». Maca akd tmarniwt n wefrak,[8] tessenta tafuct n tmaziɣt ad tenqar. Waxxa din ca wer tt-qbilen, xsen ad tt-dlen s buseyyar, nettaf tira d nettat i ɣa isleqḥen awal amaziɣ ḥuma ad yerni alellec.

Amedyaz wer ittu ad issemɣer zi ca n yergazen d temɣarin am Mimunt n Selwan isseddren tamaziɣt s leɣnuj-nnes deg yijj n wakud tuɣa tamɣart wer tezmir ad teffeɣ ad tɣennej berra n tmeɣriwin n ddcar-nnes. Wer ittu ca ɛawed ad iwerda ijj n tqessist i Naṣer Zzefzafi innan tidet s jjehd bla ma ad yaggwed ula d ijjen. Waxxa ggint di texjunt, maca taɣlaɣalt n wawal-nnes iḍḍuqẓen jar idurar n Arif, yiweḍ marra amaḍal, ad iqqim ircem deg umezruy am tiggaz.

Lmadani wer ittu aselmad-nneɣ iɛizzen d umusnaw Ḥasan Benɛaqiya i tiwi tmennawt, ijja-aneɣ d iyujilen, wer nufi wi xef ɣa nsenned. Maca iman-nnes iddren i lebda deg wulawen-nneɣ. Waxxa arramet truḥ, maca buḥbel-nnes aqqa-t lebda jar yenn xef iɛizz, yenn iḍfaṛen abrid-nnes ; abrid n tussna d twiza i walay n tmaziɣt.

Deg umeggar, tiqessisin-ad alaɣi n umedyaz i yijj n yimal itifen iḍennaḍ d wass-a. D alaɣi n layas, d asafar n waṭṭan.[9] Waxxa ca n twalatin ittexs ad yaggwej xef tira, maca nitenti ttagint ad xaf-s aggwjent, lesqent day-s i lebda, jjullent ma kid-s msebḍant. Axmi xsent ad as-inint : « – ari-aneɣ, mala tugid ad c-nari nnit ».

Abdelmottaleb Zizaoui

Tijdect 22/07/2022


[1] Tamagit

[2] Minzi nettaca

[3] Tudert n tidet (Réalité)

[4] Amuttiy zeg wemcan ɣer wemcan (nsafar)

[5] Min illan d amaynu (Création)

[6] Teqqen ɣer tedyazt (Poétique)

[7] Lwalidin

[8] Afaqi (Conscience)

[9] Lehlak

Amaynu

Yeqqen ɣer-s

Min dak-tenna yemma-k ula d necc tenna-ayi-t yemma.

Deg ijj n wass di zzman iεdan, memmis n uɣeṛḍa imdukkul aked memmis n umucc.iraren, ferḥen, sseεdan ass-nnsen d aṣebḥan qbala. yiweḍ-dd uεecci kul...

Min tessnem x « Rusadir » niɣ x Mlilet taqdimt ?

Rusadir ttuɣa-tt d ijjen tendint, qqaren belli tettwagg s ufus n ifuniken d Irumaniyen, maca din wi iqqaren ila abilaj n Rusadir ggin-tt Imaziɣen...

Aɣennij anegdud g Arif : amezruy d termitin

Amari: Mimun Lwalid Asuɣel: Sufyan Lhani Mala taẓuri d afares animan axerras n kul tagrawt tanefgant, aqa Arif ɣur-s asneflul-ines g uẓawan d tedyazt d ccḍiḥ...

Ijj ittaley ijj ihekk°a, tḥajit n yensi d wuccen.

Ijj n wass zeg wussan i yeɛdun, insi, tiwey-it-idd deg yij n lexla, yurf s fad. Iban-as-dd yij n wanu, iruḥ ɣer-s, yufa-t yulleɣ,...